Przypadająca w 2017 r. 55 rocznica uchwalenia polskiego herbu Nowej Soli jest okazją do przypomnienia okoliczności powstania znaku miasta i jego zmianom na przestrzeni wieków.

Pierwszy herb miasta

Geneza herbu Nowej Soli (/Neusalz/) związana jest z nadaniem miejscowości praw miejskich w połowie XVIII stulecia. W grudniu 1740 r. na terytorium Śląska wkroczyły wojska króla pruskiego Fryderyka II i w błyskawicznej kampanii zajęły całą dzielnicę, która jako część Korony Czeskiej pozostawała wówczas we władaniu monarchów austriackich z dynastii habsburskiej. Konflikt zbrojny z lat 1740-1742 (I wojna śląska) zakończony został pokojem we Wrocławiu, który usankcjonował zdobycze Królestwa Prus. Wkrótce po objęciu władzy nad Śląskiem Fryderyk II przystąpił do reorganizacji administracji oraz porządkowania spraw religijnych. W celu integracji gospodarczej i politycznej nowych terytoriów oraz pozyskania przychylności nowych poddanych podejmowano liczne działania. Prawdopodobnie w tym aspekcie wytłumaczyć należy szybki awans niewielkiej osady dawnych warzelników wkrótce po objęciu nad nią władzy przez pruską administrację. Nowa Sól w tym czasie była wsią, nad którą władzę sprawował bezpośrednio urzędnik państwowy. Po likwidacji warzelni na początku XVIII stulecia miejscowością i przynależnymi do zlikwidowanego Urzędu Solnego dobrami ziemskimi zawiadywali cesarscy zarządcy, których w 1741 r. zastąpił pruski administrator. Funkcjonująca w osadzie faktoria solna, rozwinięte rzemiosło, a przede wszystkim nadodrzańskie położenie sprawiło, że administracja pruska (a może i sam król) podjęła decyzję o podniesieniu osady do rangi miasta. Przywilej miejski dla Nowej Soli opublikowano w Poczdamie 8 października 1743 r. Wraz z prawami miejskimi Fryderyk II nadał nowemu miastu herb. W dokumencie lokacyjnym umieszczono barwny wizerunek herbu, a jego opis zawarto w 5 pkt.: /Niechaj za herb swój ma ono/ [miasto]/poprzecznie podzieloną tarczę, na której górnym, białym polu, tak jak tu w załączeniu, odmalowany jest nasz królewski pruski orzeł, a dolne szmaragdowe /[morska zieleń]/pole ma nieść na sobie łódź/).

Nadanie praw miejskich i herbu Nowej Soli było pierwszym na Śląsku działaniem pruskiej administracji w tejmaterii. Kolejny element pruskiej heraldyki pojawił się kilka lat później, kiedy w 1747 r. zmieniono herb Kowar. Herb Nowej Soli w swojej symbolice był bardzo wymowny. W górnym polu dwudzielnej tarczy herbu jego autorzy umieścili wizerunek pruskiego królewskiego orła. Symbolizował on władzę zwierzchnią, która zaledwie trzy lata wcześniej objęła panowanie na terytorium Śląska. Umieszczona w dolnym polu łódź odnosiła się do gospodarki i położenia nowego miasta związanego z Odrą. W podobnej konwencji utrzymano później także herb Kowar, gdzie aspekt gospodarczy symbolizowały w dolnym polu tarczy wizerunki młota i konia. Należy nadmienić, że w przypadku Nowej Soli umieszczenie łodzi w herbie było także konsekwencją uznania tej profesji mieszkańców za kluczową, co znalazło odniesienie w preambule dokumentu nadania praw miejskich: /… skoro najposłuszniej doniesiono jak bardzo nasi podwładni osiedla Nowa Sól … przez swoją pilność i trud w budowaniu statków o przewozie rzecznym szczególnie się odznaczyli, a wspomniane osiedle przez to samo podnieśli na znaczeniu. My też więc najłaskawiej nie wątpimy, że i w przyszłości będą się oni przykładali do rozrostu handlu na Odrze…./

Oryginał dokumentu nadania praw miejskich nie zachował się, gdyż spłonął wraz z archiwum miejskim w pożarze podczas wojny siedmioletniej, jesienią 1759 r. Władze miasta na podstawie odpisu dokumentów podjęły się odtworzenia symbolu miasta i posługiwały się nim w następnych stuleciach. Z tego powodu stosowane na przestrzeni czasu wersje herbu w swojej stylistyce graficznej znacznie się różniły. Najstarszy znany wizerunek herbu pochodzi z pieczęci miejskiej z 1787 r., umieszczonej na dokumencie przechowywanym w Muzeum Miejskim w Nowej Soli. Na ozdobionej labrami dwudzielnej renesansowej tarczy w polu górnym widnieje wizerunek orła pruskiego, w dolnym polu natomiast łódź z żaglem i sternikiem. W klejnocie herbu nad tarczą umieszczono koronę z dwoma skrzydłami, a pomiędzy nimi maszt z żaglem i banderą. Herb przedstawiany w takiej formie używany był przez władze miejskie z niewielkimi zmianami stylistycznym do 1945 r. Zmiany te dotyczyły głównie kształtu tarczy, wizerunku masztu z żaglem w klejnocie oraz wizerunku łodzi ze sternikiem. Pierwotnie łódź miała postać wydłużonej barki z niewielkim żaglem, ładunkiem i sternikiem. Później łódź przybrała postać niewielkiej łodzi z dużym żaglem, jednak już bez ładunku. Na przełomie XIX i XX w. wydawcy publikacji książkowych i kart pocztowych posługiwali się własnymi, autorskimi modyfikacjami herbu. Różniące się detalami herby miasta opublikowano także w końcu XIX stulecia w oficjalnych wydawnictwach heraldycznych (H. Saurma, 1870 i O. Hupp, 1898). Bardzo popularny na początku XX wieku stał się uproszczony, pozbawiony klejnotu i labrów, barwny wizerunek herbu, umieszczony w pracy O. Huppa. Do 1945 r. zamiennie używany był w wydawnictwach miejskich, publikacjach historycznych i turystycznych z herbem w bogatszej stylistyce. W latach 30. XX w. herbem w wersji Huppa posługiwały się władze miejskie. Umieszczony został na planie miasta wydanym w 1935 r. oraz na wieży przebudowanego w latach 1934-1937 ratusza przy obecnej ul. Moniuszki. Herb w tej konwencji umieszczony został także na płaskorzeźbionym w kamieniu kartuszu nad wejściem do ukończonego w 1935 r. budynku miejskiej kasy oszczędnościowej (/Städtische Sparkasse/) przy ul. Moniuszki. Wizerunek tego herbu zachował się do dziś na budynku obecnego Banku Zachodniego WBK i pozostaje jedynym w przestrzeni publicznej historycznym elementem heraldyki miejskiej.

Powojenne losy herbu

**

Po objęciu władzy w Nowej Soli przez administrację polską używanie niemieckiego symbolu miasta z wiadomych względów było niemożliwe. Władze miejskie w oficjalnych dokumentach i na pieczęciach posługiwały się godłem państwowym. Czyniono jednak próby „adaptacji” na nowe potrzeby herbów przedwojennych, umieszczonych w miejscach publicznych. Brak źródeł archiwalnych nie pozwala prześledzić tego procesu szczegółowo. Prawdopodobnie, wkrótce po utworzeniu polskiego magistratu, zlikwidowano większość wizerunków herbu na ulicach miasta. Najdłużej przedwojenny herb widniał na wieży ratusza. Na zachowanej kartce pocztowej z przełomu lat 40. i 50. XX w. dostrzec można jeszcze herb historyczny. Jednak nie jest wykluczone, że w tym czasie pruski orzeł w górnym polu tarczy zastąpiony już został czarnym orłem Piastów śląskich. Gorącym orędownikiem zmiany wizerunku herbu był kierownik muzeum w Nowej Soli Aleksander Fudalej. Jeżeli doszło do jakichkolwiek zmian wizerunku herbu w latach 50., niewykluczone, że był on pomysłodawcą takich „adaptacji”. Na kartce pocztowej datowanej na rok 1960 na wieży ratusza dostrzec można „spolonizowany” herb miasta, w którym czarny orzeł zastąpiony został białym. Inny wizerunek herbu Nowej Soli przedstawił także znany polski heraldyk i numizmatyk Marian Gumowski. W opublikowanej w 1960 r. książce /Polskie herby miejskie/ umieścił herb, przedstawiający w górnym białym polu czarnego orła z koroną, w dolnym niebieskim polu natomiast łódź z białym żaglem. Nie wiemy jakimi przesłankami kierował się Gumowski w publikacji takiego wizerunku herbu, który nie był oficjalnie zatwierdzonym polskim symbolem miasta, lecz uproszczoną i zmienioną wersją herbu historycznego (w opisie podano, że jest to herb nadany w 1743 r.).

Nowy herb miasta

**

Zabiegi o zmianę wizerunku herbu, a właściwie opracowanie nowego czynił, jak już wspomniano, w latach 50. XX wieku kierownik nowosolskiego muzeum Aleksander Fudalej. Sprawa herbu poruszana była w 1957 r. na posiedzeniach Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Nowej Soli. W 1961 r. Fudalej przystąpił do intensywnych działań w celu zmiany herbu wg swojego projektu. W piśmie skierowanym do Prezydium MRN w sierpniu tego roku przedstawił powody konieczności zmiany herbu – …/Obecny herb Nowej Soli jest herbem pruskim, nadanym przez króla pruskiego Fryderyka Wielkiego w 1743 r., tego wielkiego hakatysty, który rozpoczął bezkompromisową germanizację tutejszych terenów… /oraz przedstawił projekt zastąpienia w tarczy herbowej pruskiego orła wizerunkiem czarnego orła Piastów śląskich, pozostawiając jednocześnie symbol łodzi żaglowej ze sternikiem w dolnym polu tarczy historycznego herbu. Pismo kierownika muzeum uruchomiło ówczesną machinę urzędniczą i wymianę korespondencji między Prezydiami Miejskiej i Powiatowej Rady Narodowej, które poszukiwały przepisów prawnych, regulujących tryb uchwalania i zatwierdzania herbów miejskich. Prezydium MRN w sprawie porady prawnej zwróciło się nawet do redakcji Tygodnika „Rada Narodowa” w Warszawie.

Jesienią 1961 r. w sprawie herbu zebrała się w nowosolskim muzeum Komisja Oświaty i Kultury Prezydium MRN. Na spotkaniu wywiązała się dyskusja między radnymi, których zdania wobec zmiany herbu i projektu A. Fudaleja były podzielone. Autor pomysłu udowadniał swoje racje m.in. słowami: …/nauczyciele są bezwiednymi fałszerzami historii, gdyż nie badają historii swojego regionu /oraz … /ja jestem projektodawcą, na Komisji zaś ciąży odpowiedzialność za dalsze załatwienie sprawy…/ Ostatecznie na zebraniu podjęto decyzję o sporządzeniu graficznych wizerunków herbów – historycznego i projektowanego oraz wskazaniu ich różnic. Komisja w sprawie herbu zbierała się jeszcze dwukrotnie. Uznając, że zastąpienie w herbie orła pruskiego śląskim ma wymiar polityczny, poproszono Fudaleja by przedstawił w tej sprawie ekspertyzy specjalistów.

Wiosną 1962 r. A. Fudalej zwrócił się o opinię w sprawie swojego projektu herbu do wybitnych polskich naukowców - prof. Mariana Haisiga z Wrocławia (gabinet Numizmatyki i Sfragistyki /Ossolineum/) i prof. Mariana Gumowskiego (Uniwersytet Toruński). Przesłane do opiniowania projekty herbów różniły się od tych, które proponował Fudalej jesienią 1961 r. Wygląda na to, że jego pogląd w sprawie wizerunku herbu w tym okresie ewoluował. Proponował on już nie modyfikację herbu historycznego, ale poważne zmiany z zachowaniem ogólnego przesłania symbolicznego. Prof. Haisig w swojej ocenie merytorycznej projektu zwrócił uwagę na to, że projekt powinien być wykonany przez /wprawnego grafika/ /z wyeliminowaniem nowoczesnych stylizacji. /Zgadzał się koniecznością zamiany w herbie orła pruskiego na czarnego orła Piastów śląskich ze srebrną wstęgą, ale negował pomysł tarczy jednopolowej z łodzią żaglową w dolnej części. Przedstawił także własną wizję herbu w postaci tarczy dzielonej, w której górnym polu znajdować się miał orzeł polski, a w dolnym łódź. W uzasadnieniu swojej propozycji napisał: /W tej konfiguracji motywów można symbolicznie wyrazić powiązanie polskiej rzeczywistości miasta PRL z XVIII-wiecznym godłem miasta wyrażonym w motywie łodzi/. Z zachowanej korespondencji wynika, że do prof. Gumowskiego kierownik muzeum przesłał 18 kwietnia 1961 r. inny projekt herbu, w którym zamiast symbolu łodzi żaglowej umieścił barkę z beczkami soli i sternikiem. W obszernym liście Gumowski zaopiniował projekt Fudaleja, uznając za właściwe umieszczenie w herbie czarnego orła piastowskiego jako symbolu historycznej przynależności Nowej Soli do księstwa głogowskiego. Wskazał także na kilka mankamentów technicznych projektu i zaproponował swoje rozwiązania w kwestii wizerunku łodzi (żaglowej) i beczek, które jego zdaniem powinny /stać nie leżeć, bo się po drodze wysypią/. Podobne uwagi miał do postaci sternika, który /nie może trzymać parasola pod pachą, ale rączkę sterową/. Postulował, podobnie jak Haisig, pozostawienie herbu z tarczą dwupolową, jako zgodną z zasadami heraldyki.

Z dalszego przebiegu wydarzeń wynika, że mimo wyrażonych przez naukowców wątpliwości w kwestii niektórych elementów proponowanego przez A. Fudaleja projektu herbu, przekonał on władze miasta do swojej wizji. Sprawa uchwalenia herbu stanęła na sesji Miejskiej Rady Narodowej *26 kwietnia 1962 r.* Podczas sesji Aleksander Fudalej przedstawił radnym uzasadnienie potrzeby zmiany herbu i poinformował, że odbył wraz z radnym Tadeuszem Mazanem w tej sprawie konsultacje z profesorami Haisigiem i Gumowskim. Następnie, na wniosek radnego Jana Pleszkuna, radni jednogłośnie podjęli uchwałę w sprawie zatwierdzenia nowego wizerunku herbu. Na uwagę zasługuje fakt, że uchwała ta nie została spisana w formie osobnego dokumentu. Podawana w literaturze sygnatura uchwały jest błędna (IV/1962), gdyż z tej sesji rady sporządzono dwie uchwały w formie pisanej (nr IV/9 i IV/10), jednak żadna nie dotyczyła herbu. Tym samym, jedynym dokumentem stwierdzającym jej podjęcie jest protokół z sesji MRN. W zasobach archiwalnych nie zachował się także projekt graficzny herbu jaki przedstawiono radnym. Nie znamy także grafika, który go sporządził. Niewykluczone, że osobą tą był sam Aleksander Fudalej. Zatwierdzony herb przedstawiał: na złotym (żółtym) polu czarnego orła dolnośląskiego z białym półksiężycem na piersiach, pod nim barkę płynącą po niebieskiej wodzie ze sternikiem i beczkami (w kolorze białym).

Uchwalenie herbu było osobistym sukcesem kierownika muzeum, który wprowadzając do heraldyki polskiej nowy herb miasta zapisał w jego dziejach nową kartę.Fudalej zadbał, co wydaje się całkowicie zrozumiałe, by wizerunek nowego herbu szybko się pojawił i utrwalił w społecznej świadomości. Publiczna prezentacja odbyła się podczas obchodów /Dni Ziemi Nowosolskiej/**15 lipca 1962 r. Znając upodobania kierownika muzeum do symboliki dat i ta nie była przypadkowa (rocznica bitwy pod Grunwaldem). W tym dniu odsłonięto nowy herb w siedzibie Miejskiej Rady Narodowej przy obecnej ul. Marszałka Józefa Piłsudskiego oraz pojawił się w formie brązowego odlewu na odsłoniętej w muzeum tablicy pamiątkowej z okazji 15-lecia istnienia instytucji. Później herb znalazł się na oficjalnej pieczęci muzeum, wydawanych pocztówkach i wydawnictwach. W przestrzeni publicznej natomiast - na budynku dworca kolejowego i oczywiście budynku dawnego ratusza przy ul. Moniuszki.

Ponowne umocowanie prawne herbu z 1962 r. nastąpiło wraz z uchwaleniem w roku 2002 /Statutu Gminy miejskiej Nowa Sól/ (Uchwała Rady Miejskiej XLIX/316/2002 z dnia 23 sierpnia 2002 r.). Wizerunek plastyczny herbu opublikowano w załączniku nr 2 do tej uchwały. Ponadto uchwalono flagę miasta, która swoimi barwami nawiązuje do herbu (załącznik nr 3). Na pionowej białej części znajduje się herb miasta, pozioma górna jest koloru złotego (żółtego), a pozioma dolna ma kolor niebieski.

Dziś, po 55 latach, herb jest znany, rozpoznawany i szeroko obecny w przestrzeni publicznej. Barka ze sternikiem i beczkami soli jednoznacznie podkreśla historyczne tradycje miasta wyrosłego z warzelni soli. Niekiedy tylko przyjezdni pytają, dlaczego w herbie widnieje czarny, a nie biały orzeł. Tutaj każdy z nowosolan może się popisać znajomością historii, czyli wyjaśnieniem o przynależności w przeszłości tych ziem do Dolnego Śląska. Problemem pozostaje niezgodność heraldyczna kompozycji herbu, ale to dostrzec mogą tylko znawcy problematyki.

Na podstawie:

Dokumenty Prezydium MRN w Nowej Soli 1950-1973, Archiwum Państwowe w Zielonej Górze.

P. Bronisch, /Geschichte von Neusalz a. Oder/, Neusalz 1893.

/Nowa Sól. Dzieje miasta/, red. J. Benyskiewicz, Zielona Góra 1993.

A. Fudalej, /Herby miast województwa zielonogórskiego/, Nowa Sól 1974.

W. Strzyżewski, /Herby miejscowości województwa zielonogórskiego/, Zielona Góra 1989.

(tekst - dr Tomasz Andrzejewski - dyrektor Muzeum Miejskiego w Nowej Soli)